– Piše: Dubravka Matičić –

Teatar apsurda je termin koji se koristi za predstave fikcije apsurda, a kojim se označavaju ostvarenja nekoliko dramskih pisaca iz kasnih 1940-ih do kasnih 1960-ih. Njegove karakteristike su: apsurdnost (besmisao) egzistencije, relativnost svih vrijednosti, odsustvo komunikacije, dvosmislenost osećanja, otuđenost i slično.

Sinonimi teatra apsurda su drama apsurda, antidrama, antiteatar, avangardna drama, novo pozorište, metateatar, teatar protesta, teatar poruge, teatar metafizičke farse, teatar mračne komedije i tako dalje.

Teatar apsurda označava težnju dramske književnosti da narušava svoja tradicionalna pravila, da bi na kraju prerasla u svojevrstan pokret. Dramu apsurda prvi put nalazimo u tridesetim godinama 20. vijeka u djelu Antonena Artoa. Kasnije se ova forma proširila u Francuskoj, kao i u mnogim drugim evropskim zemljama.

Nakon II svjetskog rata u cijelom svijetu je vladao pesimizam, a antidrama je plod takvog raspoloženja. Pesimistička atmosfera je njegovala osnovne teze i odlike koje duguju filozofiji egzistencijalizma kao što su: vjera u apsurdnost ljudske egzistencije, naglašavanje odsustva trajnih vrednosti i prave komunikacije među ljudima, isticanje otuđenosti, svijest o nesvrhovnosti, potencira se na čovjekovom mehaničkom delovanju, upotrebljava se jezik lišen značenja i mnoge druge pesimističke odlike.

Pojam antidrame, odnosno teatar apsurda odnosi se na grupu dramskih pisaca koji su se pojavili oko 1950-tih godina prošlog vijeka. Uprkos tome što se nikada nijesu deklarisali kao škola ili pokret, ono što im je svima zajedničko jeste stanovište o položaju čovjeka u modernom društvu. Začetnik pokreta je Albert Kami.

Upravo je Albert Kami položaj čovjeka u svom djelu“Mit o Sizifu” nazvao apsurdnim. Upravo se ovdje govori o besmislu ljudskih radnji i postupaka koji izazivaju osjećaj tjeskobe koji će ubrzo postati središnji problem u raznim dramama. Radi se o dramama pisaca: Beketa, Joneska, Adamova, Pintera i ostalih.

Uz brojne novosti na idejno-tematskom planu, pisci koji ulaze u kategoriju drama apsurda počinju radikalno mijenjati i dramsku formu. Njihov način rada usmjerava se prema iznošenju scena pred publikom prepune besmislenih i nelogičnih situacija u kojima se ništa ne događa.

Mjesto aktivnih likova zauzimaju pasivni likovi koji podsjećaju na marionete kada govor prestaje biti sredstvom međusobnog sporazumijevanja i kada postaje ništa drugo nego niz konvencionalnih fraza i klišeja.

U teatru apsurda nastoje da razbiiju pravila dramske književnosti koja su dotada važila. Pokušava se naglasiti tjeskoba, usamljenost, strah, odnosno sve ono što moderan čovjek osjeća. To je teatar u kojem čovjek ne može uticati na situaciju u kojoj se nalazi.

Vrste apsurda

Činjenica je da je ovaj pravac u teatru imao nekoliko predaka što objašnjava podjelu apsurda na tipove:

1. Nihilistička apsurdnost. To su djela već dobro poznatog E. Joneska i Hildesheimera. Njihove predstave odlikuje činjenica da publika ne razumije shvatanje igre tokom predstave.

2. Druga vrsta apsurda odražava univerzalni haos u kom je glavna tema čovjek. Tu su djela od S. Beket i A. Adamova, u kojima se naglašava nedostatak harmonije u ljudskom životu.

3. Satirski apsurd, kao što je jasno iz samog imena, a predstavnici tog pravca su Dürrenmatt, Gras, Friš i Havel, koji su pokušali ismijati apsurdnost modernog društvenog poretka i ljudskih težnji.

Sve ove stavove pisci su željeli da izraze bez retoričke pompe prethodnog literarnog pozorišta, na primjer Alber Kami i Žan Pol Srtr. Teme koje su okupirale ove pisce uslovile su i formalne odlike. Odbacujići tradicionalne dramske mehanizme, smislene dijaloge i karaktere ukidali su realističku iluziju. Dramska lica nisu mogla birati psihološke i hronološke zakone. Time su počeli insistirati na farsi, preuzimanju odlika iz mjuzikla, cirkusa, pantomime, obreda, baleta i drugih. Situacije su birane tako da vode ka prividnoj odsutnosti radnje, na primjer čekanje, usamljenost i slično. Ovakva koncentrična struktura apsurda nalazi se i u drami „Čekajući Godoa“ gdje imamo ponavljanje istih situacija sa istim licima ili u „Ćelavoj pjevačici“ gdje se lica smjenjuju, a situacija ostaje ista.

Teatar apsurda je u korijenu promijenio shvatanje drame i teatra. Iako se njegova upotreba kroz godine mijenjala i pisci su odustajali od prvobitnih principa i stavova, ali njegov korijenit i snažan uticaj ne može se osporiti.

Izvori: https://www.lektire.hr/kazaliste-apsurda-antidrama/ ; https://www.lektire.rs/antidrama/ ; https://sh.wikipedia.org/wiki/Teatar_apsurda