– Piše: Dubravka Matičić –

---

– Pozorišna tradicija na Baliju se smatra jednom od najzanimljivijih na svijetu. Uspostavljena je praksa slobodne interpretacije klasičnih formi plesa, koje njeguju svoju specifičnu tradicionalnu muziku, pozorište i ples, a predstave se mogu vidjeti svakodnevno.

Na Baliju se osjeća uticaj indijske hindu-budističke kulture, a takođe je prisutan i kineski uticaj o čemu jasno govori baležanska arhitektura,  likovna umjetnost kao i pozorište. Pojedine maske i dramske priče svjedoče o uticajima kineske kulture.

Najstarija sačuvana ritualna predstava na Baliju nastala je prije VIII vijeka. Baležani svrstavaju svoje predstave u nekoliko kategorija. Tipično obredne predstave spadaju u vali kategoriju. To su ritualne predstave to jest  baobali  koje se izvode u najsvetijim djelovima hrama. Baobalipredstave izvode se u spoljašnjem dvorištu hrama i one imaju naglašeni umjetnički karakter. U druge kategorije uključene su magijske predstave koje nijesu vezane za obred u hramu, kao vjekovne i predstave za turiste. Skoro sve vrste predstava izvode se uz pratnju baležanske gamelan muzike, dok se većina pozorišnih formi oslanja na tehniku klasičnog baležanskog plesa. U tim baležanskim elementima mogu se prepoznati klasični javanski prototipovi koji su na Baliju razvili jedan neobično bogat i dinamičan stil koji je postao karakterističan za umjetnost ovog ostrva.

Na Baliju postoje brojne ritualne predstave koje po mnogo čemu ne odgovaraju zapadnim definicijama pozorišta ili plesa. To su prevashodno vjerski rituali, puni magijskog značenja kako za izvođače tako i za publiku. Ples i pozorišni elementi u ovim ritualima imaju religijsku i magijsku funkciju. Oni se najčešće izvode u centralnim dvorištima hramova kao sastavni dio vjerskih svečanosti. Izvođači najčešće nijesu profesionalci i ako pojedine forme vali predstava izvode profesionalni glumci – plesači. Ritualne predstave se mogu svrstati u dvije grupe: ceremonijalne predstave i ritualni trans. U ceremonijalne predstave spadaju drevni sakralni plesovi koji su nastali iz okvira izvorne tradicije. U ritualnim transovima izvođači, a ponekad i publika bivaju opsjednuti duhovima ili božanstvima i stupaju u stanje transa.

Bali je čuven po svojim brojnim ritualima transa, u kojima jedan ili više izvođača stupaju u stanje transa uz pomoć dima od mirišljavih štapića, muzike, a ponekad i narkotičkih sredstava. Trans predstavlja izmijenjeno stanje svijesti, a često i publika može u toku predstave stupiti u kontakt sa svetim duhom ili čak duhovima životinja. Trans je element različitih etničkih rituala u takozvanoj šamanističkoj zoni koja se proteže od Koreje do Skandinavije. Na Baliju postoji izuzetno veliki broj rituala transa.

Sang hjang (sang: gospod; hjang: bog) jeste opšti naziv za nekoliko različitih vrsta plesa ritualnog transa, koji se najčešće mogu viđeti u udaljenim selima, i ako se ponekad izvode i njihove komercijalne verzije koje su namijenjene turistima. Postoje različite forme sang hjanga u kojima izvođači stupaju u stanje transa i bivaju opsjednuti duhovima životinja. Primjer – izvođač opsjednut duhom svinje, u stanju transa „jede prljavštinu“  i na taj način doprinosi pročišćenju zajednice.

Rituali transa se često pretvaraju u veoma haotične događaje, tada sveštenici i njihovi pomoćnici kontrolišu nepredvidive postupke izvođača, koji se tokom transa  često povređuju. Na kraju predstave, sveštenici prskaju učesnike svetom vodom, i na taj način im pomažu da vrate svoje normalno stanje svijesti, to jeste da izađu iz transa.

Postoje i druge forme baležanskog ritualnog transa, od kojih se neki izvode uz kombinaciju sa formama plesne drame. Jedan od najpoznatijih je kris ples čiji učesnici okreću svoj tradicionalni bodež (kerise) ka sebi, a koji se najčešće izvodi kao dio barong predstava.

Barong i Rangda su najpoznatiji plesovi na Baliju. To je priča o borbi dobra i zla. Mitologija iz koje su potekli Barong i Rangda je veoma složena, a njene priče često kontradiktorne. Ova mitološka bića imaju centralnu ulogu u seotskim vjerskim svetkovinama i predstavama u hramovima.

Barong je mitski lik životinje – čudovišta veoma popularnog i dobro poznatog svim Baležanima. On je simbol dobra. Barong maska ima tijelo koje je spojeno sa njom i pokriveno gustim dugačkim krznom, sa njom rukuju dva igrača čiji pokreti i koraci moraju biti savršeno sinhronizovani da bi bili u stanju da efektno izvedu brze, energične i skokovite pokrete ovog mitskog čudovišta. Igrač koji stoji naprijed drži i pomijera glavu i rukuje pokretnom vilicom maske. Maska Barong ima buljave oči, velike uši i krunu od pozlaćene kože ukrašenu komadićima stakla. Tijelo je pokriveno baršunastim krznom. Svaki seotski savjet ili vijeće posjeduje barem jednu masku Baronga. Svaka maska ima svoju istoriju, a posebno one za koje se smatra da imaju izuzetne magijske moći. Za vrijeme religijskih festivala, lokalno stanovništvo ponekad odnese Baronga u susjedno selo u kojem treba da se susretne sa svojim prijateljem ili partnerom. Smatra se da je ova mitska figura preuzeta iz kineskog plesa lava, koji se i danas izvodi u Kini kao sastavni dio novogodišnje proslave. Baležanski Barong zapravo ne predstavlja lava, već svojevrsno čudovište koje ima osobine različitih životinja.

Rangda je drugi značajni lik u baležanskom pozorištu i mitologiji. Ona predstavlja zlo. Maska Rangde djeluje zastrašajuće, sa ogromnim buljavim očima, dugačkim očnjacima i dugim crvenim jezikim koji se spušta do struka. Rangda je manifestacija bijesa i destrukcije. U okviru pozorišne i ritualne predstave mnoga božanstva ili druga bića sa natprirodnim moćima, se veoma često iznenada pojavljuju u liku Rangde. Dok je Barong živahan, razigran i dobroćudan, Rangda nema ni jednu od ovih osobina. Ona je opasna i destruktivna, i ima moć da svoje protivnike dovede u stanje transa. Glumac koji igra Rangdu i sam često pada u trans u toku predstave. Rangdini pokreti su u suprotnosti sa svim idealima klasičnog baležanskog plesa.

Barong i Rangda se pojavljuju za vrijeme seotskih svečanosti, u brojnim ritualima, ritualnim plesnim dramama kao i predstavama za turiste.

Balijci koji imaju pokrete i raznovrsnu muziku za sve životne prilike, vraćaju pozorišnoj publici njenu pravu vrijednost izvjesnog broja dobro naučenih, i prije svega dobro primijenjenih pozorišnih zakona.