– Piše: Dubravka Matičić –

Komedija del arte ima dug život u Italiji, vjerovatno oko četiri stotine godina, ali je posebno procvjetala u XVI i XVII vijeku.

Commedia dell’ arte (komedija umjetnosti) nastala je na ulicama i pjacama u ranoj italijanskoj renesansi, mada joj se korijeni mogu naći u drevnom  grčkom i rimskom pozorištu. Ovaj šareni i izuzetno teatralni oblik umjetnosti temelji se na interakciji tradicionalnih zaliha likova u improvizovanim scenarijima. Njihovi italijanski ulični performansi, smiješne maske zajedno sa akrobatskim vještinama dodatno privlače pažnju na sebe. Izvođači su uglavnom bili grupa različitih ljudi koji su osim glumca bili akrobate, žongleri, prostitutke, žigola, lopovi i ostali. 

Komedija del arte ima dug život u Italiji, vjerojatno oko četiri stotine godina (od XIV do XVIII vijeka), ali je posebno procvjetala  u XVI i XVII vijeku. Osnovna karakteristika njihovih predstava, pored scenskog izvođenja bile su i neuvježbane tačke. Izvođači su se rugali političkim i religioznim ličnostima, kao i regionalnim stereotipima. Predstave su bile bazirane na improvizaciji, nije bilo scenarija, tako da je svaka predstava bila unikatna. Jedna od karakteristika komedije bila je satirizacija aktuelnih događaja. Komedija del arte je imala ogroman uspjeh, kako u Italiji tako i u inostranstvu, a naročito u Francuskoj. I ako joj se crkva žestoko protivila komedija je veoma dugo trajala a ugasila se kako zbog društvenih promjena, tako i zbog promjena pozorišnog ukusa. 

Likove su vremenom razvili najtalentovaniji glumci iz početnih jednostavnih, pod maskom

Postojanost i razvijenost komedije del arte zajedno sa viševjekovnim razvojem društva, odgovarajući na potražnju publike, prilagođavajući se promjenama, uspijeva da ostane ista i ujedno zadrži vitalnost i stvori izvanredno bogatu baštinu toliko ukorijenjenu u tradiciji i tako izrazito italijansku. Zvana još “italijanska narodna komedija” bila je oblik narodnog pozorišta, ne samo zato što je bila ponuđena narodu koji se njom oduševio i uključio je u svoju kulturu, već i zato što je krvno vezana sa narodnom kulturom i tradicijom. Komedija del arte je imala očiglednu vezu sa drevnom rimskom komedijom, makar to značilo da je to samo jedna od manifestacija jednog opšteg užitka u ludiranju i satiričnoj farsi koja se sviđala svim uzrastima. Preteče se podjednako mogu tražiti i u srednjovjekovnoj drami. Bitna obilježja komedije del arte su profesionalizam, maske i improvizacija. 

Izraz arte ne treba shvatiti u savremenom značenju, već u srednjovjekovnom smislu to jeste kao zanat, ili čak kao udruženja, korporacije jer postoji podatak da su se u firentinskoj opštini zanatska udruženja upravo zvala arti. 

Likove komedije del arte razvili su vremenom najtalentovaniji glumci iz početnih jednostavnih likova pod maskom, kao i radnju samih predstava. Mladi par zaljubljenih (bez maski) oko kojih se dešava zaplet, niz tupavih starijih ljudi koji predstavljaju satirične verzije dobro poznatih tipova kao što su hvalisavi vojnik, gomila sluga koje predvodi Arlekin koji kao i prepredeni rob u klasičnoj komediji, koristi nepromišljenost društveno nadređenih. Oni obezbjeđuju pravi duh komedije del arte. 

Izraz arte ne treba shvatiti u savremenom značenju, već u srednjovjekovnom to jeste kao zanat

Komedija del arte stigla je u Španiju 1570, a u Francusku 1571. godine gdje se smjestila u pozorištu Otel de Burgonj, dok se jedna italijanska trupa pojavila na dvoru Džejmsa I 1602. godine, a u XVII vijeku poznata je kao Komedi italijen (Comedie  Italienne). I ako se izgubila u XVIII vijeku njena tradicija je i dalje ostala. Komedija del arte poznata kao Italijanska komedija, je postala popularna širom Evrope i izvršila veliki uticaj na pisce poput Šekspira i Molijera. 

Komedija del arte još  privlači pažnju pozorišnih ljudi i naučnika, a često se navodi kao neuporedivi primjer čistog pozorišta.

Bogati Pantalone, služavka Kolumbina, zli Pulčinelo…

Stalne ličnosti komedije del arte su: Pantalone, bogati, pohlepni trgovac, koji želi da uda ćerku za nekog bogatog starca. Njegova ćerka Izabela, rečita koketa, kojoj otac stalno namješta sastanke sa prestarim, bogatim muškarcima. 

Najpoznatiji lik je Pantaloneov sluga  Arlekin koji nosi zakrpljenu odjeću i crnu masku. 

Zatim tu je služavka Kolumbina koja je Arlekinova draga, Padrelino u komotnom bijelom klovnovskom odijelu i Pulčinela koji je ružni debeli grbavac, agresivan i lopov, ima nebrojeno mnogo djece, izvršava nedjela koja mu naređuju gospodari od kojeg je proistekao engleski gospodin Panč i njemački kobasičar Hansvurst. Tu je i Kapitano ubijeđen da je heroj i muškarčina, a zapravo je lažov, kukavica i hvalisavac. 

Krajem XVII vijeka Kapitana zamenjuje lik Skaramuša – ženskaroša sa gitarom u rukama. On je zapravo nastao stapanjem likova Kapitana i Brigele (Brigela – Arlekinov partner, krčmar i ženskaroš željan novca).

Glumci specijalizovani samo za jednu ulogu bili su akrobate, igrači, pjevači i muzičari

Glumci oba pola specijalizovali su se samo za jednu ulogu i nijesu igrali druge, morali su da posjeduju mnoge vještine, osim sposobnosti da improvizuju.

Morali su da budu akrobate, pjevači, igrači i ponekad muzičari.

Većina muških likova zahtijevala je maske, to su bili jednostavni likovi koje su njihovi akteri gradili kostimom, dijalektom, starosnom dobi, socijalnim položajem ili poslom kojim su se bavili.

Oni nijesu imali složenost likova kakve su kreirali pisci, zbog čega su se mogli pojavljivati u potpuno različitim pričama lagano mijenjajući karakter. Imali su karakteristike koje su palile maštu publike, bilo zbog bizarnog kostima kao što je to bio Arlekinov, ili zbog stranog jezika kao što je to bilo u slučaju španskog kapetana, ili zbog korištenja maski koje su asocirale na razuzdano doba karnevala.