– Piše: Vukašin Pođanin –

Sam naziv i porijeklo pozorišta se može opisati kao neki ritual to jest, u samoj definiciji riječi pozorišta se pominje određeni ritual u kojem se istražuje misterija, a takođe se dolazi i do pročišćenja i iscjeljenja gledaoca koji posmatra predstavu, pa je naziv i dat teatron.

Korijeni pozorišta počinju u staroj Grčkoj , u kojoj je dobijen i naziv pozorište odnosno ono obuhvata festivale,vjerske rituale,politiku, pravo, atletiku i gimnastiku,muziku , poeziju, vjenčanja, sahrane i simpozije.

U samom razvoju pozorišta se može navesti da su glavne stvari koje su pokretale te takozvane rituale bili elementi koji pružaju zadovoljstvo kao što su kostimi i maske, i vješti izvođači. Građansko učešće je bilo prisutno na posjetama Dionizijsjkom festivalu kao i ostalim festivalima širom Grčke. Takođe je građansko učešće bilo prisutno u procjeni retorike govornika, koje je bilo evidentirano u nastupima na sudu ili političkim okupljanjima. Pozorište antičke Grčke sastoji se od tri vrste drame : tragedije, komedije i satire.

Nasuprot Atinskom odnosno Grčkom pozorištu, razvijalo se i Zapadno to jest Rimsko pozorište. Najbitniji segment u samom razvoju pozorišta kod Rimljana jeste i ta činjenica da je samo stvaranje pozorišta kod njih veoma jako uticalo i na budućnost Rimske književnosti koje je dostiglo najveći kvalitet.

Samim nastankom pozorišta, neposredno nakon toga Rimljani uspijevaju da osvoje veliki broj Grčkih teritorija nakon kojih se Rim susreo sa grčkom dramom.

Rimljani uspijevaju da uz osvojene teritorije sačuvaju i stvore svoj vid Rimske drame,komedije i tragedije koje su čvrsto održavali.

Pozorište u 19. vijeku se dijeli na dva perioda i to rani i kasni period. U ovim periodima su dominirali melodrama i romantizam.

Počevši u Francuskoj, melodrama je postala najpopularnija pozorišna forma. pozorišna forma Predstave Augusta fon Kocebua — Mizantropija i Pokajanje (1789), često se smatraju prvim melodramatičim predstavama. Predstave Kocebua i Renea Gilberta de Pikeresua, postavile su melodramu kao dominantni dramski oblik ranog 19. vijeka.

U Njemačkoj je postojao trend istorijske tačnosti u kostimu i sceni, revolucija u pozorišnoj arhitekturi i uvođenje pozorišnog oblika njemačkog romantizma.

 Pod uticajem trendova filozofije i vizuelne umjetnosti 19. vijeka, njemački pisci bili su sve više fascinirani svojom tevtonskom prošlošću i sve većim osjećajem za nacionalizam. Predstave Gotholda Efrajma Lesinga, |Johana Volfganga fon Getea, Fridriha Šilera i drugih šturm und drang dramatičara, nadahnuli su rastućom vjerom u osećaj i instinkt kao vodiče ka moralnom ponašanju.

Edvard Bulver Liton.

U Britaniji, Persi Biš Šeli i Lord Bajron bili su najvažniji dramatičari svog vremena (mada su Šelijeve predstave izvođene tek kasnije tokom vijeka).

 U manjim pozorištima najpopularnija je bila burleta i melodrama. Kocebove drame prevedene su na engleski jezik, dok je A Tale of Mystery, Tomasa Holkrofta, bila prva od mnogih engleskih melodrama.

Pirs Egan, Daglas Vilijam Džerald, Edvard Fitcbal i Džon Baldvin Bukstone pokrenuli su trend ka savremenijim i seoskim pričama, preferirajući uobičajene istorijske ili fantastične melodrame.

Džejms Šeridan Novl i Edvard Bulver Liton osnovali su “džentlmensku” dramu koja je počela da uspostavlja nekadašnji ugled pozorišta sa aristokracijom.

U kasnijem periodu 19. vijeka došlo je do porasta dveju sukobljenih vrsta drame: realizma i nerealizma, poput simbolizma i preteča ekspresionizma.

Realizam je započeo ranije u 19. vijeku u Rusiji nego bilo gdje drugdje u Evropi i poprimio je beskompromisniji oblik.

 Počevši s dramama Ivana Turgenjeva — koji je koristio “domaće detalje da bi otkrio unutrašnje nemire”, Aleksandra Ostrovskog — koji je bio prvi profesionalni dramski pisac u Rusiji, Alekseja Pisemskog — čije je djelo Gorka sudbina (1859) očekivala naturalizam i Lava Tolsto, čije je djelo Moć tame (1886), jedno od najefikasnijih naturalističkih predstava. Tradicija psihološkog realizma u Rusiji kulminirala je sa osnivanjem Teatra Moskovske umjetnosti, od strane Konstantina Stanislavskog i Vladimira Nemiroviča Dančenka.

Najvažnija pozorišna sila u kasnijoj Njemačkoj 19. vijeka bio je Džordž II, vojvoda Saksonije i njegov ansambl Mejningen, kojim je rukovodio Ludvig Hronek.

 Produkcije ansambla često se smatraju istorijski najtačnijim u 19. vijeku, iako mu je osnovni cilj bio da služi interesima dramatičara. Ansambl Mejningen stoji na početku novog pokreta ka objedinjenoj produkciji (ili onome što bi Ričard Vagner nazvao Gesamtkunstwerk]]) i usponu režisera (o trošku glumca) kao dominantnog umjetnika u stvaranju pozorišta.

Pozorište Bajrut, Riharda Vagnera.

Naturalizam, pozorišni pokret nastao iz rada Čarlsa Darvina — O porijeklu vrsta (1859) i savremenih političkih i ekonomskih uslova, našao je glavnog govornika u Emilu Zoli.

 Realizaciju Zolinih ideja ometao je nedostatak sposobnih dramatičara koji bi pisali naturalističku dramu.

 Andre Antoan pojavio se 1880-ih sa svojom Theatre Libre koja je bila otvorena samo za članove i zbog toga je izuzeta od cenzure.

Brzo je dobio odobravanje Zole i počeo da postavlja prirodnjačke radove i druga strana djela.

U Britaniji su i dalje popularne melodrame, lagane komedije, opere, Šekspir i klasična engleska drama, viktorijanska burleska, pantomima, prevodi francuskih farsa i francuske operete iz 1860-ih. Tako uspješne bile su strip opere koje su objavljivali Gilbert i Salivan, kao što su H.M.S. Pinafore (1878) i The Mikado (1885), koji su u velikoj mjeri proširili interesovanje publike za muzičko pozorište.

Pozorište u 20.vijeku ima afinitete ka razvoju realizma i naturalizma to jest u tom periodu se usavršava i još više razvijaju pozorišni radovi usmjereni ka pomenutim pravcima.

Primjeri su : Epsko pozorište, Pozorište okrutnosti i takozvani Teatar apsurda.

Ostale ključne ličnosti pozorišta 20. vijeka uključuju: Antonen Arto, August Strindberg, Anton Pavlovič Čehov, Frank Vedekind, Moris Meterlink, Federiko Garsija Lorka, Judžin O’Nil, Luiđi Pirandelo, Džordž Bernard Šo, Gertruda Stajn, Ernst Toler, Vladimir Majakovski, Artur Miler, Tenesi Vilijams, Žan Žane, Ežen Jonesko, Samjuel Beket, Harold Pinter, Fridrih Djurenmat, Hejner Miler i Karil Čerčil.

Brojni estetski pokreti nastavili su da se razvijaju ili su se pojavili u 20. vijeku, uključujući:

1. Naturalizam
2. Realizam
3. Dadaizam
4. Ekspresionizam
5. Nadrealizam i pozorište okrutnosti
6. Teatar apsurda
7. Postmodernizam
8. Agitprop

Nakon velike popularnosti britanskih muzičkih komedija, američko muzičko pozorište je dominiralo muzičkom scenom, počevši od mjuzikala u pozorištu Princes, u Njujorku, a potom su slijedila djela braće Geršvin — Koul Porter, Džerom Kern, Rodžers i Hart i kasnije duo Rodžers i Hamerstejn, koji su činili Ričard Rodžers i Oskar Hamerstejn. Njihovi mjuzikli nazvani su najboljim djelima 20. vijeka.

Crnogorsko pozorište

1884. godina predstavlja bitan datum za nastanak Crnogorskog pozorišta i uopšte samo razvijanje pozorišta u Crnoj Gori i za praćenje kulturnih dešavanja.

Prva pozorišna predstava u Crnoj Gori se odigrala na Cetinju to jest u kući Maše Vrbice, uz veći broj gledalaca koji su bili veoma zadovoljni prikazanim na pozorišnim komadom na sceni,a tekst je napisao kralj Nikola.

Nedugo zatim dolazi do još veće eksploatacije i popularizacije pozorišta u Crnoj Gori kada se odigrala predstava Balkanska carica, a takođe se spekuliše i pominje sve češće izgradnja Zetskog doma u kome je planirano da se odigravaju ubuduće pozorišni komadi i predstavljaju publici.

Za sami početak tu su se pojavljivale čitaonice koje su bile aktuelne i u kojima su se gledaoci okupljali i diskutovali o raznim temama vezanim za pozorište.

Tada je i osnovano u drugoj polovini 1884.godine prvo diletantsko društvo koje je bilo sastavljeno od raznih glumaca,koji su se kasnije širili prema raznim krajevima Crne Gore kako bi imali što većeg uticaja na narod i čitaoce kojih je bilo sve više zainteresovanih.

Stvari se ubrzano mijenjaju nakon proglašenja Crne Gore kao kraljevine to jest pozorište tada dobija naziv kraljevsko Crnogorsko narodno pozorište, i tada se rad crnogorskog pozorišta nakon 30 godina polako gasi i gubi kontinuitet.

U oktobru 1910. godine crnogorsko pozorište se moglo pohvaliti podatkom da su tada imali 12 profesionalnih glumaca, nakon čega se uvodi i stalni Statut Kraljevskog Crnogorskog narodnog pozorišta sa čak 26 članova osoblja, od čega su 16 glumaca bez diletanata.

Nažalost tokom 1. svjetskog rata koji je uslijedio u tim godinama dolazi do austrugarske okupacije u kojoj je spaljen i Zetski dom i smanjuje se broj pozorišnih komada i manjeg broja gledalaca.

Ipak i dalje se pominje u narodu i čak u politici ta riječ pozorište se provlači kroz razne debate i teme koje su bile sve češće iako je i dalje bijesnio rat na ovim prostorima.

Tek nakon završetka Prvog svjetskog rata obnavlja se diletantsko društvo koje sakuplja nešto veći broj glumacai predstave su odigravane u Domu Slobode 1922-1931. godine.

Dolazi do obnove Zetskog doma 1931. godine kada se formiraju grupe diletanata i glumaca koji su spremni da ponovo pokrenu predstave i pozorišne komade u Crnoj Gori.

Te 1931. godine dolazi do formiranja Narodnog pozorišta Zetske banovine čiji je upravnik bio Mihailo Marković, zatim od 1935-1937, glumac i reditelj Jovan Gec, a od 1937. do II svjetskog rata reditelj Vitomir Bogić.

Ansambl su sačinjavali poznati glumci gotovo iz svih jugoslovenskih strana.

Razne forme i oblike repertoara su sačinjavali ovi glumci koji fokus nisu držali samo na aktuelnim temama i potrebama koje su se dešavale u Crnogorskom društvu, posebno o ratnom stanju nisu posebno pričali.

Komadi sa pjevanjem, lakrdije i nacionalno-folklorni ansambl su bili najviše forsirani i kao takvi bili dostupniji publici koja je takođe bila šarenolika u tom vremenu rata i okupacija.

U oktobru 1939. godine je formirano i Dječje pozorište.

Po samom početku rata formiranje NOB-a i dolazak stranih trupa na teritoriju Crne Gore je donekle izmijenilo sliku i sadržaj pozorišta i predstava.

Ponovo na scenu stupaju diletanti iz studentskih i radničkih udruženja koji su se borili za održavanje i nastavak akcija u Crnogorskom pozorištu.

Npr., krajem 1943, kulturno-umjetnička ekipa III divizije brojala je 40 naoružanih glumaca-boraca i dva mitraljeza. Ove ekipe i sekcije davale su estradne priredbe (skečeve, horske i solo recitacije, pjevačke i muzičke tačke), a često i pozorišne komade (Njegoš, Kočić, Nušić, dramski tekstovi pisaca partizana).

U pozadini i pri odredima održavani su glumački i rediteljski tečajevi.

U Nikšiću je 1944. godine takođe osnovano Pozorište Narodnog oslobođenja.

1944. godine je u oslobođenom Cetinju formirano NR Narodno pozorište Crne Gore u kojima su odigravane razne predstave, a takođe je obilazilo Crnu Goru i bilo na prostorima Albanije 1945. godine.

U ovom periodu je takođe otvoreno i Radio Cetinje u kojem su prikazivane radio emisije i dramske emisije jedanput nedjeljno.

Literatura:

http://www.montenegrina.net/pages/pages1/film/teatroloski_spisi_r_djurovic.html

https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%BF%D0%BE%D0%B7%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%88%D1%82%D0%B0