– Piše: Vukašin Pođanin –

Orkestar podrazumijeva manju ili veću grupu instrumentalista koja izvodi zajednički muzičko djelo koje je napisano ili obrađeno za sastav te grupe.

Etimološki naziv riječi orkestar potiče još iz antičke Grčke koji je značio prostor između scene i dijela rezervisanog za gledaoce, koji je koristio hor.

Prema instrumentima od kojih je sastavljen, orkestar može biti:

gudački – sastoji se samo od gudačkih instrumenata.

Oni su grupisani u dionice prve violine, druge violine, viole, violončela i kontrabasa.

duvački – sastoji se od duvačkih instrumenata (flaute, oboe, klarineti, fagoti, trube, horne, pozaune i još neke vrste limenih duvačkih instrtumenata).

vojni – sastoji se pretežno od duvača. Da bi se istakao ritam, dodaju mu se udaraljke (doboš, bubanj, činele idr.)

simfonijski ili veliki – sastoji se od gudačkih instrumenata, kojih je po broju najviše i koji čine podlogu simfonijskog orkestra, zatim od drvenih duvačkih instrumenata (flaute, oboe, klarineti, fagoti i njima srodni instrumenti), od limenih duvačkih instrumenata (trube, horne, pozaune i još neki iz njihove grupe) i udaraljki (timpani, mali doboš, bubanj, činele, triangl, gong, zvončići i dr.).

Pored njih, u orkestru se nekada nalaze i jedna, dvije ili više harfi, klavir i orgulje.

operski – sastav mu je isti kao i kod simfonijskog orkestra, razlikuje se jedino po namjeni.

Mi smo se opridijelili i poklonili pažnju i informacije koje su vezane za simfonijski orkestar čiji nastanak i razvitak ćemo istražiti i saznati u ovom tekstu.

Simfonijski orkestar obično ima preko 80 muzičara u svom sastavu i može da broji i do 100 muzičara sa obzirom da ga popunjava veliki broj muzičara koji izvode djelo na sceni.

Veliki značaj i uticaj na razvoj orkestra uopšteno i simfonijskog orkestra imao je Ludvig Van Betoven i Ričard Vagner koji su znatno pospješili kvalitet i dodavali razne vrste tehnika u muzici u svom vremenu.

Tzv. “standardni dodatak” dvostrukih puhača i limenih instrumenata u orkestru iz prve polovine 19. vijeka obično se smatra zaslugom Ludwiga van Beethovena.

S pojavom njegove Četvrte simfonije i Koncerta za violinu i orkestar (koja specificira jednu flautu), njegova instrumentacija gotovo je uvijek u djelo stavljala parove flauta, oboa, klarineta, fagota, rogova i truba.

Proširenje ove pojedinačne “palete boje zvuka” u Trećoj, Petoj, Šestoj i Devetoj simfoniji Beethoven je pažljivo proračunao radi inovativnog efekta.

Treći rog u Trećoj simfoniji “Eroica” služi ne samo harmonijskoj fleksibilnosti, nego i za efekt “zbornog” limenog instrumenta u Triju.

Pikolo, kontrafagot i tromboni dodaju se u trijumfalnom finalu njegove Pete simfonije.

Pikolo i par trombona pomaču prikazati oluju i sjaj sunca u Šestoj simfoniji, a Deveta simfonija zahtijeva drugi par rogova zbog razloga sličnih onim u Eroici (od tada su četiri roga postala standard); Beethovenovo korištenje pikola, kontrafagota, trombona i ritamskih udaraljki zajedno sa zborom i vokalnim solistima – u finalu Devete simfonije najranija su naznaka da se timbralne granice simfonije trebaju proširiti.

Ali deset vjekova nakon njegove smrti, simfonijska instrumentacija ostala je vjerna Beethovenovom utvrđenu modelu, sa samo nekoliko različitosti.

U zapadnoj klasičnoj muzici simfonija je prošireni muzički sastav, gotovo uvek napisan za orkestar.

Obično sadrži barem jedan stav ili deo tog stava napisan prema pravilima sonate.

Mnoge simfonije su tonski radovi u četiri čina sa prvim činom u sonatnom obliku, koji se često opisuje od strane muzičkih teoretičara kao struktura „klasične“ simfonije.

Iako su mnoge simfonije poznate po klasičnom obliku komponovanom od strane muzičkih velikana poput Jozefa Hajdna, Volfganga Amadeusa Mocarta, i Ludviga van Betovena, neke od njih ne odgovaraju ovom modelu.

Simfonija je proširena kompozicija za orkestar i obično se sastoji od četiri stava.

Po svojoj je formalnoj strukturi identična klasičnoj instrumentalnoj sonati, a razlika između ova dva muzička roda je upravo ta što je sonata kamernog karaktera, komponovana za jedan ili dva instrumenta, rjeđe tri ili više (sonata za gudački orkestar na primer), a simfonija za veći instrumentalni sastav – orkestar.

Jedan citat, jednog velikog majstora simfonijske muzike na zalasku epohe muzičkog romantizma, o simfoniji u sažetom obliku govori sve:

Simfonija treba biti kao priča.

Simfonija treba da sadrži sve.

Riječ simfonija je izvedena od grčke riječi συμφωνία (simfonija), što znači „sporazum ili skladnost zvuka“, a „koncert vokalne ili instrumentalne muzike“, iz σύμφωνος (simfōnos).

Ova grčka riječ se koristi za opisivanje instrumenta koji se spominje u Knjizi o Danijelu.

Naučnici su nekad vjerovali da su gajde riječ koja je identifikovana iz ovog spisa.

Međutim, novije naučno mišljenje ističe da riječ o kojoj se radi u Knjizi o Danijelu je sifonia (od grčkog σίφων sifonom, „cijev“,), i zaključuje da gajde nisu postojala u tako ranom vremenu.

U kasnoj grčkoj i srednjevjekovnoj teoriji riječ je korištena za opisivanje skladnosti zvuka, za razliku od διαφωνία (diafōnija), koja je bila riječ za disonancu.

U srednjem vijeku i kasnije, latinski oblik imena simfonija se koristi za opisivanje različitih instrumenata, posebno onih koji su u stanju da proizvedu više od jednog zvuka istovremeno.

Korišćeno i upotrebljavano je dosta različitih naziva naravno sve u zavisnosti od toga koji jezik je bio u pitanju i kako je koji narod stizao do znanja o samoj simfoniji u tom vremenu.

Tako je do 18. vijeka najčešće davan naziv po raznim jezicima i po raznim aforizmima koji su koristili strani izvođači, nakon toga naziv za simfoniju se daje po umjetničkim djelima, kao npr. u umjetničkim pravcima i operskoj simfoniji ili baroku koji su dali neke od naziva u tom periodu.

Riječ simfonija obično označava muzičko djelo pisano za muzički sastav od više instrumenata i izvođača.

U izvornom obliku, ona znači sazvučje, dakle, to je učešće više muzičara i više instrumenata u predstavljanju muzičkog djela ili muzičkih zvukova.

Ali, riječ simfonija ima i još jedno značenje, koje nas dovodi do njenih prapočetaka u antičko doba.

U drevnom Rimu, ovaj izraz je označavao ograđen prostor na pozornici, rezervisan za instrumentalne izvođače ili jedan instrumentalni sastav.

Njega su činili aulos, sirings (vrste drevnih frula), kitara, formiks, cimbali i kastanjete zvane skabilum, koje su označavale takt.

Ovaj je instrumentalni ansambl pratio tadašnje rimske pantomime.

Značenje simfonijskog orkestra i uopšte simfonije kao oblika u muzici je predstavljao sami početak 17. vijeka u kojem se razvila grčka opera kao oblik starogrčke tragedije koja je opjevana u tom dobu.

Sama simfonija se razvijala postepeno, uz korišćenje drugih pomodnih oblika dok je nasuprot simfoniji u istom vremenskom intervalu,opera imala svoj intenzivniji put pomoću kojeg se razvijala i uz koji je srastala kao jedan muzički oblik, kao težnja za razvitak i obnovu starogrčke tragedije.

Prvim djelom te vrste, smatra se zbirka Muzičke Simfonije u osam, glasova glasova, koje je 1610. godine napisao i izdao kompozitor Lodoviko Viadana.

To je djelo napisano u duhu tadašnjeg višeglasnog madrigala, sa elementima koncertnog muziciranja.

A zatim tokom XVII i prve polovine XVIII vijeka nastaju instrumentalna djela pod nazivom simfonije, koja u sebi sažimaju duh baroknog koncerta i tadašnje operske uvertire (tempo brzo-lagano-brzo).

Značajni kompozitori tog roda bili su Vićenco Albriči (tvorac prvih instrumentalnih djela koja su nosila naziv „simfonija“ i imale su svoj „broj“), Hajnrih Šic (poznate su njegove vokalne „Sinfone Sacrae“ – „Duhovne Simfonije“) i Tomazo Albinoni, koji je prvi uveo menuet kao četvrti stav simfonije.

Stvarajući svoje Troglasne invencije i simfonije i to za čembalo ili orgulje, Johan Sebastijan Bah ovaj oblik proširuje na kamerno muziciranje, što će sa posebnim respektom u svom stvaralaštvu prihvatiti tek kompozitori u XX vijeku.

Glavne karakteristike klasične simfonije, kao što je postojala do kraja 18. vijeka u njemačkom govornom svijetu su: 4 stava, od kojih bi prvi obično bio brzi stav u sonatnom obliku, drugi spori stav, treći ili menuet i trio ili trodelni ples poput (skerca) stav u „jednostavnom“ trodelnom metru, završivši sa četvrtim, brzim stavom u rondu i / ili sonatnom obliku.

Instrumental, se svirao sa orkestrom relativno umerene veličine uobičajenom u to vrijeme.

Nakon što je Betoven počeo da eksperimentiše sa strukturom stavova i programskim osobinama u svojoj 6. simfoniji, da bi kasnije dodao pjevače u zadnjem stavu njegove 9. simfonije, mogućnosti za oblikovanje simfonijskog formata postaju neograničene.

Počevši od ranog romantizma doba, na primjer:

„Više varijacija u strukturi stavova“: više stavova i / ili višeslojna struktura stavova (Berlioz, Roméo i Julija; Maler, 2. i 8. simfonija), struktura iz jednog stava i / ili stavovi koji se nastavljaju bez prekida (Sibelijus, 7. simfonija, Rihard Štraus, Alpska simfonija; Karl Nilsen, 4. simfonija)

„Više varijacija u instrumentaciji“: mali tipični orkestri u vreme romantizma (Berlioz, Maler, Brukner), solo i / ili horsko pevanje prošireno na nekoliko ili na sve stavove simfonije (Mendelson, 2. simfonija, Berlioz, Roméo i Julija; Šostakovič 14. simfonija; Maler, 8. simfonija).

Neobični ili novi instrumenti (kravlja zvona i gitara u Malerovoj 6. simfoniji).

„Simfonije koje nisu za simfonijski orkestar“ (simfonije koje se sviraju na jednim orguljama kao kod Šarl-Mare Vidora i Luja Verna i simfonija za solo klavir Šarla-Valentina Alkana).

„Produženi programski sloj“: čak i nakon tonskih poema koje su se odvojile od simfonijskog žanra kao takvog, simfonije su objavljene sa proširenim programima (kao u Berliozovoj „Romeo i Juliji“, po Šekspiru, kao i u njegovoj fantastičnoj simfoniji) sa književnim, poetskim i folklornim elementima (kao u simfonijskom ciklusu Džona Keneha Grahama), ili direktnije, poput niza osjećaja (kao u 6. simfoniji Čajkovskog, ili Karl Nilsenova „četiri temperamenta“).