Teatar u drevnoj Grčkoj – razvoj i nastanak teatra
– Piše: Vukašin Pođanin –
Teatar u drevnoj Grčkoj ili starogrčka drama je teatarska kultura koja je svoj vrhunac doživjela u drevnoj Grčkoj između 550 i 220 godine pne.
Centar te kulture je bio grad-država Atina u kojoj je teatar insiticunilizovan kao dio festivala Dionizija , u kome se slavio bog Dioniz.
Tamo su nastali i dramski žanrovi: tragedija (kasni 6. vijek pne), komedija (486 pne) i satirska igra.
Atina je taj festival izvozila u svoje mnogobrojne kolonije i među svojim saveznicima i na taj način je promovisala zajednički kulturni identitet.
Čak se i današnja zapadna teatarska tradicija veže odnosno je nastala u Atini, čija je drama imala značajan i stalan uticaj na cjelokupnu zapadnu kulturu.
O samom nastanku pozorišta to jest grčkog teatra se može naći dosta pouzdanih izvora , mada ono što je bitno jeste ustvari taj umjetnički i intelektualni aspekt koji je imao uticaja na čovjeka i danas.
U proučavanjima ostataka pozorišnih građevina kojih ima na prostorima Grčke i Male Azije se može uvidjeti to da iako su samo fizički okvir dramskog djela , prisutna je njihova sveobuhvatna veličina umjetnosti.
Nama je poznat taj podatak da je forma drame izrasla iz religioznih ceremonija na otvorenom, koje su u prvom planu bile posvećene Dionisu, i bile su praćene plesom i pjesmom hora.
Smatra se da je njihov preobražaj u dramsku radnju započeo u VI vijeku prije nove ere, kada je Tespis, nasuprot horu, izdvojio horovođu (korifeja) kao glumca (protagonistu).
Dijalog između glumca i hora predstavlja začetak drame.
U V vijeku prije nove ere Eshil uvodi drugog glumca (deuteragonista), Sofokle trećeg (tritagonista), a broj pripadnika hora, koreuta, ustaljuje se na 12 do 16.
U to vrijeme pozorišne predstave poprimaju organizovani oblik.
Uporedo u tom vremenskom periodu se sa razvitkom i nastankom dramske strukture, razvija se i njen okvir to jest pozorišna građevina.
U samom početku taj prostor je zauzimao kružni prostor sa žrtvenikom odnosno timel koji je bio u središtu, i na samom početku predstave bi Dionisov sveštenik prinosio žrtvu.
Kružni oblik mjesta prikazivanja bio je uslovljen cikličkim kretanjem hora za vrijeme predstave.
Gledalište još nije uvijek nije postojalo, već su gledaoci u početku stajali za vrijeme predstave, da bi kasnije sjedjeli na drvenim klupama koje su bile postavljene oko kružnog prostora za izvođače.
Iz ovog rudimentarnog oblika je nastalo i klasično pozorište kada se prostor podijelio na tri osnovna djela i to: teatron ili gledalište, orkestra ili pozornica i skene, pozadina pozornice sa garderobama za glumce.
Arhitektonska forma klasičnog pozorišta vremenom se razvijala i obogaćivala, ali je njegova trodjelna koncepcija sa podjelom na teatron, skene i orkestru uvijek ostajala nepromijenjena.
Isti ovi nazivi, ali drugačijeg značenja, prisutni su i u savremenom pozorištu.
Sva drevna grčka pozorišta su bila masivne građevine velikih dimenzija, a zanimljivo je da je akustika u ovim teatrima bila na zavidno dobrom nivou, posebno ukoliko se poklope dobra posjećenost i idealni vremenski uslovi.
Poznato je da je Dionisov teatar u Atini mogao da primi čak 17.000 posetilaca.
Kada ste na ljetovanju u Grčkoj, odlična prilika jeste da u okviru fakultativnog izleta posetite Atinu, a samim tim i simbol grčke prestonice, a to je brdo Akropolj.
Brojni Evia izleti pružaju mogućnost za odlazak do ove znamenite lokacije.
Na ovom brdu se nalaze brojne kulturno-istorijske znamenite građevine, među kojima je i Dionisov teatar, za koji se može reći da je postavio temelje pozorišnoj umjetnosti.
Na tom mjestu postojao je i jedan stariji teatar, koji je bio poprilično jednostavna građevina, sa drvenim tribinama.
U Dionisovom teatru svoje komade su prikazali neki od najistaknutijih grčkih tragičara i komediografa starog doba, kao što su Sofokle, Euripid, Aristofan i drugi.
Pomenuti teatar, koji je delimično očuvan i dan danas, potiče iz perioda kada je vladao atinski državnik Likurg, koji je organizovao gradnju.
Dionisov teatar je imao stalnu pozornicu, koja se nalazila ispred partera, na kojoj su nastupali glumci i hor, kao i prostor za sjedenje koji se uzdizao uz kosinu zemljišta.
Iza glumaca nalazile su se drvene kulise na kojima je bio naslikan neki dvorac ili pejzaž, u zavisnosti od toga gdje su se održavale predstave.
Na parter su vodila dva bočna prilaza.
U suprotnom pravcu, parter se granao sa tribinama za auditorijum, koje su bile u polukružnom obliku, pri čemu je raspored sjedišta pratio prirodnu kosinu zemlje, tako da su svi gledaoci, osim onih u prvom redu, predstavu gledali sa visine.
Dionisovo pozorište imalo je i uzdignutu platformu, koja se obično koristila za pojavu božanstva u tragediji.
Tu je bila i određena vrsta krana pomoću kojeg su se glumci podizali iznad zemlje i glumio da leti, kao i ekiklema, platforma s točkovima za specijalne efekte.
Što se tiče konstrukcije odnosno materijala kojim je građeno pozorište to jest gledališta, u početku su bila pod drvenom potkonstrukcijom, ali desilo se da se jednom prilikom takva konstrukcija srušila i zatim usmrtila nekoliko gledalaca.
Posle toga nemilog događaja gledališta se grade na kamenim temeljima sa čvršćom konstrukcijom.
Kako je prosječno gledalište bilo predviđeno za 10 do 20 hiljada gledalaca, pozorišta se podižu na padinama brežuljaka gdje konfiguracija terena bitno olakšava građenje.
Gledalište je zauzimalo otprilike 7/12 kruga i bilo je radijalno razdeljeno stubištima.
U ovako formiranim segmentima gledaoci su zauzimali mjesto ne prema klasnoj, nego prema teritorijalnoj pripadnosti u polisu.
Samo je prvi red uz orkestru – proedria, bio rezervisan za Dionisove sveštenike, ugledne goste i poslanike iz drugih gradova.
Takvi koncentrični redovi su za gledaoce bili podijeljeni na gornju i donju zonu, sa poređanim sjedištima.
U pozorištu u Epidauru koje je izgradio arhitekta Poliklet Mlađi, u donjoj zoni je bilo 34, a u gornjoj zoni 21 red sjedišta.
Ove brojeve prepoznajemo kao deo Fibonačijevog niza koji je povezan sa zlatnim presjekom.
Oni nisu slučajni jer, iako je malo toga poznato o samoj gradnji pozorišta, Vitruvije u svom dijelu Deset knjiga o arhitekturi daje precizan način geometrijske konstrukcije grčkog pozorišta sa svim njegovim djelovima.
Orkestra, središnji dio pozorišta, imala je, kako je već rečeno, pravilan oblik kruga prečnika 20 do 30 metara sa žrtvenikom u sredini.
Naziv orkestra izvorno znači prostor za ples, orchesis. Prvobitno, orkestra je bila samo ravna nepopločana površina, da bi vremenom postala čvrsta konstrukcija podignuta na niskim kamenim potpornim zidovima.
Šest kamenova potpornog zida orkestre Dionisovog pozorišta u Atini, koje se smatra prvim klasičnim pozorištem, danas su jedini ostatak njegovog prvobitnog izgleda iz vremena Eshila i Sofokla.
U IV vijeku prije nove ere mijenja se izgled orkestre koja gubi oblik punog kruga i transformiše se u njegov potkovasti segment.
Ovakva forma raščlanjuje se na dva djela, samu orkestru koja je namenjena horu i na uzvišeni prostor iza nje – logheion, odnosno mjesto gdje su se nalazili glumci.
Razdvajanje glumaca i hora bila je prva naznaka postupnog nestajanja klasičnog grčkog pozorišta.
Kada su konačno Rimljani preuzeli osnovni oblik grčkog pozorišta, prostor orkestre je sasvim izgubio ulogu pozornice i postao je mjesto rezervisano za sjedišta uglednih ljudi.
Treći osnovni dio pozorišta, skene, takođe je kroz vjekove doživljavao različite transformacije. Najstarija sačuvana drama koja koristi skene je Eshilova Orestija.
Skene je bila garderoba glumaca i u početku je to drvena montažna građevina, a tokom IV vijeka pre nove ere, kada se po čitavoj Grčkoj podižu reprezentativna pozorišta, skene je čvrsta, jednospratna zgrada sa ravnim krovom.
Njen prednji zid – proskenijum, služio je kao izlaz na pozornicu, najprije kroz jedna, a zatim kroz troja vrata.
Do pojave skene glumci i hor na pozornicu su izlazili preko dve rampe koje su se nazivale eisodos.
Glumci su mogli da se kreću i po skeni i po orkestri, ali hor nikada nije ulazio u skenu.
Uvođenje skene dovelo je do bitne promjene u pozorišnoj praksi i semiotici prostora. Osim troja vrata za izlazak glumaca na scenu, skene dobija i niz stubova u pročelju.
Između stubova su se umetale oslikane ploče, pinakes, pomoću kojih je skene poprimala oblik palate, hrama, kolibe ili pećine.
Tu je verovatno korišćen neki oblik perspektivnog slikarstva kao naznaka tipa građevine koju je zahtevalo pojedino dramsko djelo, ali je takva scenografija pre bila simboličkog nego iluzionističkog tipa na kakav smo navikli u današnjem pozorištu.
Prilikom izmjene scenografije određenog djela dolazilo je do konvencija u kojima su se dešavale npr, okretanja prizmi u ovom slučaju desnog niza prizmi značilo da se prizor odvija na novoj lokaciji ali u istom gradu.
Takođe tu je bila i prisutna podjela na glumce koji dolaze iz grada ili luke ili nasuprot njima, glumci koji dolaze sa sela.
Tako su po tom pravilu glumci koji su ulazili na pozornicu sa desna , bili iz grada ili luke, dok su glumci koji su ulazili sa lijeve strane bili sa sela.
Kada se vremenom javila potreba za menjanjem scenografije tokom dramske predstave, uvedeni su tzv. periaktoi, trostrane prizme čija je svaka strana imala naslikan drugačiji prizor.
Prizme su se slagale u dva niza i postavljale na oba kraja pozornice.
Renoviranje Dionisovog pozorišta
U helenističkom razdoblju dorađivana je pozornica, a dodato je i 67 mermernih sjedišta oko partera, na kojima su bila urezana imena vlastela tog doba kojima su i bila namenjena.
Mermerna sjedišta, koja se danas mogu vidjeti, imaju oblik stolica.
Na sredini tog reda nalazio se veliki mermerni presto, koji je bio znatno veći od ostalih, a tu je bilo rezervisano mjesto za sveštenika Dionisa Eleuterija.
U rimsko doba Dionisov teatar je modernizovan, premda je uglavnom zadržan stari oblik.
Najznačajnije izmene dogodile su se u vrijeme cara Nerona, kad je fasada kulise bila ukrašena reljefima, a izgrađena je nova pozornica, posvećena Dionisu i Neronu.
Do tog vremena pod partera bio je popločan mermernim kockama, a oko njega izgrađena su nova počasna sjedišta.
Bog Dionis smatra se bogom vina i zaštitnikom dramske umjetnosti, pa je iz tog razloga ovaj teatar baš njemu posvećen i nosi njegovo ime.
U ovom pozorištu su se održavali festivali tog vremena, a među njima i najznačajniji – Gradske Dionisije.
Među istaknutim umjetnicima koji su se svojim dramama nadmetali na ovom festivalu bili su Euripid, Sofokle, Eshil, Menandar i Aristofan.
Pretpostavlja se da su čak i dramatičari tog doba za produkcije svojih predstava na raspolaganju imali veliki broj glumaca, kao i platformu na točkovima koja je služila za specijalne efekte, ali i spravu za podizanje glumaca.
Glumci su tokom izvođenja predstava nosili i vrlo upečatljive pozorišne maske, koje su se smatrale veoma važnim za identifikaciju dramskog lika, s obzirom na to da se publika često sastojala od više hiljada gledalaca.
Dionisovo pozorište je veoma značajno, posebno ako se uzme u obzir, da su na ovom području začeci pozorišne umjetnosti kao takve, a ovaj znameniti teatar smatra se najstarije očuvanim zdanjem tog tipa.
Grčka je sama po sebi izuzetno posebna, ova zemlja je i kolijevka Olimpijskih igara, a Dionisov teatar u Akropolju smatra se veoma važnim kulturno-istorijskim dobrom, čiji ostaci i dan danas privlače pažnju svjetske javnosti, turista, ali i istoričara i arheologa.
Među poznim izmjenama, koje je u 3. vijeku nove ere organizovao arhont Fedar, bila je i ugradnja ranijih reljefa iz Hadrijanovog doba u prednji dio kulise.
Literatura:
https://balkanfun.travel/blog/dionisov-teatar-u-atini-istorija-znacaj